Overkoepelende aspecten leidraad waterakkoorden

Watersysteembeschrijving

Gedeelde kennis van de betrokken partijen is van belang om een duidelijk beeld te hebben van het watersysteem en aansluitende onderwerpen waar afspraken over gemaakt worden. Een gedeelde kennisbasis over de werking van het watersysteem en interactie tussen deelsystemen, waartoe alle watersystemen van de deelnemers van het waterakkoord behoren, heeft meerwaarde voor goede afspraken en communicatie tussen waterbeheerders.

In deze watersysteembeschrijving kunnen een aantal zaken landen, zoals de beschrijving van:

• aan- en afvoer van en naar de verschillende systemen
• normale en extreme waterstanden in hoofd- en subsystemen
• verbanden en afhankelijkheden tussen hoofd- en subsystemen en de waterverdeling over deze systemen
• leveringszekerheid en waterbeschikbaarheid (nu en in de toekomst) op uitwisselpunten
• de bestaande infrastructuur waarmee het water wordt beheerd en beheer & onderhoud hiervan

Hierbij kan zowel ingegaan worden op waterkwantiteits-, waterkwaliteits- als waterveiligheidsaspecten. De systeemafbakening is afhankelijk van de te maken afspraken. Hierbij is het goed mogelijk dat ook gemeentelijke systemen mee worden genomen in de beschrijving, omdat ook met deze partijen afspraken gemaakt kunnen worden die in een waterakkoord landen. Naast technisch-inhoudelijke aspecten wordt aanbevolen in de watersysteembeschrijving ook in te gaan op de verschillende partijen die belangen hebben bij het systeem.

Als laatste kan in een systeembeschrijving ook aandacht worden besteed aan toekomstige ontwikkelingen en de mogelijk effecten hiervan op het functioneren van het watersysteem, zonder dat hier direct in het waterakkoord afspraken over worden gemaakt.

Als fictief voorbeeld is in 1 van de sessies de relatie tussen de werking van het watersysteem en (regulier) onderhoud van objecten in het watersysteem benoemd. Bij onderhoud aan een bepaalde sluis in het watersysteem zullen er doorgaans andere sluizen ingezet worden om het verlies in capaciteit op te vangen. Dit heeft invloed op het soort en de hoeveelheid water dat een subsysteem binnenkomt. Bij een goede beschrijving van het watersysteem en goede informatie-uitwisseling komt u minder snel voor verrassingen te staan en wordt bijgedragen aan goede uitvoering van het waterbeheer en in een waterakkoord gemaakte afspraken.

Samenwerking

Waterbeheerders werken zowel op operationeel als tactisch en strategisch niveau telkens meer samen, onder andere vanuit doelmatigheid en het optimaal benutten van de ruimte die het watersysteem biedt. Over samenwerking kunnen waterbeheerders uiteenlopende afspraken maken in een waterakkoord. Op een hoger abstractieniveau kunnen partijen afspraken maken over relevante beleidsdoelen van de samenwerking, op een lager abstractieniveau kan het gaan over hoe samenwerking concreet wordt ingericht. Denk hierbij aan het maken van afspraken over het bijeenkomen van de bij het waterakkoord betrokken partijen.

Met het oog op het telkens intensiever samenwerken tussen waterbeheerders is het denkbaar dat ook andere partijen die een waterbelang hebben, of invloed hebben op het watersysteem en het functioneren daarvan, betrokken worden bij waterakkoorden. Bijvoorbeeld gemeenten, provincies, drinkwaterbedrijven, terreinbeheerders of private partijen.

Om de samenwerking tussen partijen te verbeteren is het handig om een beschrijving op te nemen van de onderdelen van de betrokken organisaties waar de onderwerpen in een waterakkoord zijn belegd. Vaak verschillen crisisorganisaties en crisisplannen van organisatie tot organisatie. Het is daarom handig dit met elkaar af te stemmen om zo een soepelere samenwerking te krijgen en niet voor verrassingen/onduidelijkheden te komen te staan in crisissituaties.

Rijkswaterstaat Zuid-Nederland en waterschappen Brabantse Delta, Dommel en Aa & Maas actualiseren de Knelpuntenanalyses (hoofdwatersysteem en regionaal watersysteem) als onderdeel van het Deltaprogramma Zoetwater. Informatie die hieruit over de werking van het systeem naar voren komt, kan ook opgenomen worden in een systeembeschrijving bij een waterakkoord.

Informatie-uitwisseling en monitoring

Afspraken over monitoring en uitwisseling van gegevens maken vaak onderdeel uit van een waterakkoord. Hierbij is informatie-uitwisseling geen doel op zich. Uitwisseling van informatie kan enerzijds als doel hebben om als waterbeheerders zo goed mogelijk op de hoogte te zijn van hetgeen dat in het watersysteem speelt en op basis van deze actuele informatie operationele beslissingen te nemen (denk bijvoorbeeld aan Slim Watermanagement). Anderzijds kan informatie-uitwisseling en monitoring tot doel hebben om te evalueren of gemaakte afspraken nagekomen (kunnen) worden.

De inrichting van meetnetten voor waterkwaliteit en –kwantiteit is meestal geen onderdeel van het waterakkoord maar een verantwoordelijkheid van de deelnemende partijen. Het is wel aan te raden om in het waterakkoord afspraken te maken over de onderlinge informatievoorziening, afstemming van meetnetten en uitwisseling van gegevens. Het kan daarbij gaan om:

• Nagaan welke gegevens gewenst zijn: minimaal benodigde informatie als ondersteuning van operationele afspraken; langjarige of eenmalige/kortlopende metingen; gezamenlijk opstellen van waterbalansen.

• Aandachtspunt is het nagaan of data real-time beschikbaar moet zijn, of pas achteraf gedeeld wordt. Bij bijzondere omstandigheden wordt real-time uitwisseling steeds belangrijker.

• Afspraken over de beschikbare en nog ontbrekende gegevens: afstemming over meetnetten van deelnemende partijen, zodat overlap of gaten tussen de meetnetten voorkomen worden.

• Afspraken over de kosten van het uitvoeren van monitoring van meetpunten binnen watersystemen.

• Afspraken over formats en uitwisseling: wanneer partij ‘x’ informatie deelt met partij ‘y’, de vorm waarin gegevens beschikbaar worden gesteld en verwijzing naar wie waar verantwoordelijk voor is (namen/functies/organisatieonderdeel). Zoveel mogelijk volgens Opendata principes.

• Daarnaast kunnen afspraken worden gemaakt over uitwisseling van data van de ene partij, die van meerwaarde zijn voor de uitvoering van het waterbeheer bij een andere partij.

Tip: Op het gebied van waterkwantiteit, waterkwaliteit en waterveiligheid wordt door waterbeheerders en andere partijen (bijvoorbeeld drinkwaterbedrijven) al veel gemeten en is telkens meer open data beschikbaar. Gebruik bij het maken van afspraken in waterakkoorden en de uitvoering daarvan zo veel mogelijk deze al bestaande systemen en zorg dat systemen van waterbeheerders met elkaar kunnen communiceren. Dit komt de samenwerking in het waterbeheer ten goede.

Evaluatie (PDCA-cyclus)

In een waterakkoord kunnen ook afspraken opgenomen worden over de evaluatie van de uitvoering en de werking van het waterakkoord, deze zullen verschillen per waterakkoord. Er kan hierbij gebruik gemaakt worden van de PDCA-cyclus (plan-do-check-act) en de gegevens uit de meetnetten (zie Informatie-uitwisseling). Afspraken over de evaluatie van een waterakkoord kunnen bijvoorbeeld gaan over:

• De frequentie van de evaluatiemomenten, waarbij er bepaalde jaarlijkse of x-jaarlijkse evaluatie-momenten plaatsvinden. Aangeraden wordt om in ieder geval ieder jaar de stand van zaken rondom de uitvoering van de in het waterakkoord gemaakte afspraken te bespreken; dit ook om het ‘levend’ te houden. Een meer diepgaande evaluatie die mogelijk aanleiding kan geven voor het actualiseren/herzien van het waterakkoord kan aansluiten op de beleidscyclus van het opstellen van waterbeheerplannen en zal eens in de zes jaar plaatsvinden, of eerder als daar aanleiding toe is
• De tijdstippen in het jaar waarop een evaluatie plaatsvindt (dit kan onder meer afhankelijk zijn van de validatie van gegevens)
• Een toekomstparagraaf, waarin belangrijke ontwikkelingen geschetst worden. Tijdens een evaluatie kan aandacht worden besteed aan de stand van zaken rond de geschetste ontwikkelingen of andere opgetreden ontwikkelingen, met de vraag of deze aanleiding geven om afspraken te actualiseren.

Let op: Deelnemende partijen wordt aangeraden om ook intern de uitvoering en evaluatie van het waterakkoord te borgen en te koppelen aan de beleidscyclus van de water(beheer)plannen. Het evaluatiemoment kan voor een of meerdere partijen aanleiding vormen voor de wens om het waterakkoord te actualiseren of herzien.

Tip: Zorg dat de watersysteembeschrijving en toekomstparagraaf up-to-date is. Ruimtelijke druk als gevolg van klimaatverandering heeft invloed op de beschikbaarheid van water, nu en in de toekomst, en daarmee de behoefte om afspraken te actualiseren.

Financieel (kosten en kostenverrekening)

In een waterakkoord kunnen afspraken worden vastgelegd met een financiële component. Normaliter nemen de partijen elk hun deel van de kosten voor rekening daar waar het gaat om de normale inspanning bij het uitvoeren van de afspraken die in het waterakkoord zijn opgenomen. Het is ook mogelijk dat in bepaalde situaties partijen extra inspanningen leveren die voor andere partijen gunstig zijn, bijvoorbeeld het extra doorvoeren van water om droogte te voorkomen. In die gevallen zijn afspraken over kostenverrekening op hun plaats, bijvoorbeeld over investerings-, operatie- en onderhoudskosten.

Daarnaast is het denkbaar dat partijen afspraken maken over een compensatieregeling wanneer door het optimaal benutten van de ruimte in het watersysteem maatschappelijke schade als gevolg van wateroverlast of droogte tot een minimum wordt beperkt.

Conceptafspraken worden met de opdracht gevende managers en het bestuur besproken en kunnen onder meer gaan over:

• Onderlinge toerekening en verrekening van kosten voor beheer, onderhoud en energie;
• Onderlinge toerekening en verrekening van investeringskosten in nieuwe werken, uitbreiding van capaciteit, of vervangingskosten
• Onderlinge toerekening en verrekening van kosten voor extra monitoring
• Uitgangspunten en meer gedetailleerde afspraken over schadecompensatieregeling
• Nagaan of er historische afspraken zijn en of die gehandhaafd moeten worden (zijn deze nog logisch?)

In het kader van Slim Watermanagement is het goed denkbaar dat besloten wordt om wateroverlast op de ene locatie toe te laten om dit op een andere locatie (waar de potentiële schade maatschappelijk gezien groter is) te voorkomen. Dit vergt goede afspraken over bijvoorbeeld een compensatieregeling tussen de verschillende betrokken partijen.

Tip: Het vroegtijdig in het proces van totstandkoming van een waterakkoord nadenken over mogelijke financiële consequenties en het betrekken van de juiste mensen die bij dit onderwerp betrokken moeten zijn, is een belangrijk aandachtspunt. Dit is een les die vanuit ervaringen met meerdere waterakkoorden naar voren komt. Door vroegtijdig stil te staan bij financiële consequenties van de in het waterakkoord te maken afspraken kunnen vertragingen later in het proces worden voorkomen.

Mandaat (aanvullen en wijzigingen waterakkoord)

De inhoud van afspraken in waterakkoorden en onderdelen hierin zoals de watersysteembeschrijving kunnen door interne en externe ontwikkelingen na verloop van tijd achterhaald zijn en om updates te vragen. Voor sommige aanpassingen van het waterakkoord is bestuurlijke vaststelling logisch, bijvoorbeeld als het gaat om financiële afspraken. Het aanpassen van andere onderdelen, zoals aanpassingen van een watersysteembeschrijving als gevolg van veranderingen in het watersysteem of klimatologische omstandigheden, kunnen wellicht ook gemandateerd worden naar een lager niveau. Dit maakt het makkelijker om kleinere aanpassingen in het waterakkoord door te voeren, zonder dat hiervoor aanvullende bestuurlijke brieven hoeven worden opgesteld die als bijlage aan een akkoord worden toegevoegd, die de transparantie van afspraken in de praktijk lijken te verminderen. Over mandatering kunnen afspraken in het waterakkoord worden opgenomen.

Tip: Bij het opstellen van het waterakkoord is het raadzaam om na te gaan of het wenselijk is afspraken te maken over het geven van mandaat aan een bepaalde laag binnen de betrokken partijen om afspraken te actualiseren, waarbij wel alle lagen en partijen geïnformeerd moeten blijven over ontwikkelingen.

Door de bevoegdheid om afspraken op bepaalde thema’s te actualiseren lager in de organisatie te beleggen zijn akkoorden makkelijker actueel houden en aan te passen als ontwikkelingen daar aanleiding toe geven, zonder dat dit langdurige bestuurlijke processen of (niet-transparante) aanvullende brieven vergt. Het is wel altijd van belang om bestuurlijk-/managementniveau mee te nemen in beslissingen.

In verschillende waterakkoorden zijn afspraken over verevening opgenomen op basis van het bijhouden van draaiuren van gemalen, stroomverbruik enzovoort. Dit leidt tot een jaarlijkse administratieve ronde voor verevening. Waterbeheerders geven aan dat hier in de toekomst ook anders mee om kan worden gegaan, bijvoorbeeld door prestatieafspraken te maken en deze eens in de 6 jaar tegen het licht te houden en dan verrekening plaats te laten vinden.