Behalve met steeds langere droogteperiodes krijgt ons land ook meer en meer te maken met wateroverlast. Een groeiend probleem. Hoe zit dat en hoe gaan gemeenten daarmee om? Experts van de gemeenten Bodegraven-Reeuwijk, Loon op Zand en Enschede delen hun ervaringen, in deel 2 over klimaatadaptatie.
'Vanwege een uitzonderlijke bui in 2010 zijn we anders over extreme weersveranderingen gaan denken', schetste Koen Wagelaar van de gemeente Enschede al in het eerdere artikel over klimaatadaptatie Een steeds droger Nederland: balanceer-act voor gemeenten. 'Daar kwamen projecten uit voort, waar we nog steeds onze schouders onder zetten: waterprojecten, die we intussen klimaatprojecten noemen.' Michael Kieboom van de gemeente Loon op Zand: 'Bij ons was het een forse regenbui in 2014. Ik ben daarop, als specialist in oppervlaktewater, bij de gemeente gekomen om een visie te schrijven over omgaan met hemel- en oppervlaktewater.'
Geografische verschillen
De geografische verschillen per gemeente hebben invloed op de waterhuishouding. 'In Kaatsheuvel hebben we tussen oost en west zo'n 6 m hoogteverschil', zegt Kieboom. 'Wanneer het heel hard regent, zie je het water langzaam over de straat stromen. Daarnaast hebben we een aantal leemlagen in de ondergrond. Dat betekent dat het water niet overal zomaar in de bodem zakt. Samen met inwoners kijken we hoe we daarmee het beste om kunnen gaan.'
De gemeente Bodegraven-Reeuwijk, waar Ferry Heuvelman als beheerder van watersystemen werkt, heeft weer andere uitdagingen: 'Als de dijken hier doorbreken, staan sommige delen van onze gemeente 1,5 tot 2 m onder water. Onze diepste polder ligt zelfs op 5 m onder NAP. Kunnen mensen daar nog droge voeten houden, oftewel: kunnen zij nog 'verticaal evacueren'? Hebben ze een zolder waar ze heen kunnen vluchten? Dat wordt lastig als je een gelijkvloerse bungalow hebt.'
Rik Meijer, net als Wagelaar werkzaam bij de gemeente Enschede, haakt daarop in: 'Binnen onze gemeente hebben we een hoogteverschil van 40 m. Wij maken ons juist zorgen hoe we het water in het gebied kunnen houden.' Kieboom herkent dat: 'Wij willen ook zoveel mogelijk in hoger gelegen gebieden het water vasthouden en voorkomen dat het niet in lager gelegen gebieden terechtkomt. Want daar ontstaat dan al snel een probleem.' Heuvelman heeft daar in Zuid-Holland niet mee te maken: 'Uit ervaring weten we: als binnen onze gemeente een bui van 100 mm valt, dan verdeelt zich dat redelijk gelijk over het hele gebied - het gevolg van een gemeente zonder grote hoogteverschillen. De wet van de communicerende vaten.'
'Enschede is nu eenmaal kwetsbaar voor wateroverlast. Daarom zijn we al in de jaren '70 met maatregelen gestart.'
Pionieren en experimenteren
Enschede zette de eerste schreden op het gebied van wateroverlastmaatregelen al in de vorige eeuw. 'We zijn er in de jaren '70 mee gestart', vertelt Meijer. 'Enschede is nu eenmaal redelijk kwetsbaar voor wateroverlast.' Wagelaar vult aan: 'In de jaren '90 hadden we in Enschede al wadi's: boven- en ondergrondse opslag van hemelwater. We waren ons er vroeg van bewust dat we ruimte voor water moesten creëren in de stad.' Meijer: 'We zoeken nu naar systemen om de hemel- én grondwaterproblemen en tegelijkertijd droogteproblemen aan te pakken. Onder meer door de grondwaterstand aan te vullen in periodes dat deze heel laag staat – grondwateronderlast, zeg maar.'
In de gemeente Bodegraven-Reeuwijk gooien ze het over een andere boeg. Heuvelman licht toe: 'In een apart gelegen, kleine, woonwijk start een pilotproject waarmee we het grondwaterpeil proberen te stabiliseren. We gaan de grove wegfundering direct in verbinding brengen met het oppervlaktewater. Door deze verbinding kan een hoge grondwaterstand, zonder leidingenstelsel, snel uitzakken via de wegfundering richting het open water. En in een droge periode kan door de wegfundering oppervlaktewater worden aangevoerd om in de bodem te infiltreren. We hopen hiermee een extra methode te hebben verkregen om (in bepaalde situaties) met geringe investeringen het grondwaterpeil te kunnen stabiliseren. Dit met mogelijk positieve effecten op grondwateroverlast, -onderlast, optrekkend vocht en schimmels of zelfs op het zettingsgedrag van onze slappe veenbodem.'
CATCH versnelt klimaatadaptatie
Hoe wordt een stad klimaatbestendig? Koen Wagelaar: ‘In het project CATCH werken middelgrote steden in de North Sea Region samen aan antwoorden op die vraag. Met name de Scandinavische landen zijn er al erg ver mee: je inwoners en stad meenemen in je plannen. Hen laten zien wat de problemen zijn en wat je dan kunt doen. In Denemarken bijvoorbeeld geven ze schoolklassen in een museumomgeving les. Om van kinds af mee te krijgen: hoe zit die stad in elkaar? En waarom zijn bepaalde dingen belangrijk? Ook in Enschede doen we aan CATCH mee; bijvoorbeeld door een speelterrein hier in de buurt groener te maken en in te zetten voor waterberging bij hevige neerslag.’
Kiezen tussen waterberging en groene daken
Loon op Zand houdt rekening met allerlei scenario's. 'Wij maakten als gemeente een berekening om aan te tonen wat er gebeurt als de dijken doorbreken', aldus Kieboom. 'Dat resulteerde in een waterveiligheidskaart. Verder hebben we voor verschillende huizenblokken afgesproken dat het water dat daar valt, op het eigen terrein in de bodem verdwijnt. Zodat we als gemeente alleen het afvalwater van die woningen hoeven af te voeren.'
Volgens Kieboom moet er nog flink wat water door de Rijn stromen om alle plannen voor elkaar te krijgen. Toch is hij hoopvol gestemd. 'Het blijft voorlopig een spanningsveld. Ik promoot het zoveel mogelijk: bij nieuwbouw verplicht waterberging realiseren. Dus tegen projectontwikkelaars zeg ik altijd: prima, als je minder waterberging hebt, dan moeten alle huizen bijvoorbeeld groene daken krijgen. Een groen dak op een woning zorgt voor isolatie, extra koeling en extra waterberging. Die waterberging mag je aftrekken van de andere berging, dus dan heb je meer ruimte om meer grond te verkopen.'
'Extreme situaties helpen wel om de urgentie duidelijk te maken. Maar het ebt ook weer snel weg.'
Limburg
Actuele ontwikkelingen zorgen voor extra aandacht voor (extreme) wateroverlast. Vooral wanneer landelijke media ze uitgebreid belichten. Ze kunnen helpen collega's, bestuurders én burgers te overtuigen van de noodzaak van maatregelen tegen wateroverlast.
Ferry Heuvelman, Bodegraven-Reeuwijk, stelt: 'Extreme buien zoals die in Limburg in 2021 vielen: iedereen ziet de verschrikkelijke effecten op het journaal. Dat zet mensen aan het denken. Pas als iets echt zichtbaar is, wordt de echte noodzaak duidelijk. Dat maakt een onderwerp als de zeespiegelstijging denk ik ook zo lastig te bevatten voor velen.'
Wagelaar bevestigt dat voorzichtig: 'Extreme situaties helpen wel om de urgentie duidelijk te maken bij iedereen. Maar, dit ebt ook wel weer snel weg, valt mij dan op. Dat geldt voor wateroverlast, maar ook voor droogte.'
Ook Michael Kieboom plaatst enkele kanttekeningen. 'Toen in 2014 in Kaatsheuvel overstromingen waren, zeiden naderhand maar weinig mensen: 'Hé, laat ik er iets aan gaan doen'.'
Heuvelman ervaart dat ook zo: 'Mensen vertalen het snel naar hun eigen situatie. Wanneer het herkenbaar is en dreiging wordt gevoeld, dan zijn ze tot meer bereid. We merken bijvoorbeeld een grote bereidheid om hemelwater af te koppelen in een straat waar regelmatig water op straat staat dan in een straat waar dit niet het geval is.'
Blik op de toekomst
Hoe kijken de experts naar de toekomst? 'Wij hebben samen met de provincie Overijssel en een extern bureau een waterbalans opgesteld', zegt Meijer. 'Wat komt er binnen via de rivieren? Wat komt er uit de lucht? Wat gaat weg via verdamping, grondwater en rivieren? Voor Twente hebben we bekeken wat dit betekent voor 2050, en zelfs voor 2200. Vervolgens geven scenario's en analyses inzicht hoe we het kunnen aanpakken.'
Bodegraven-Reeuwijk bekijkt hoe de kaarten liggen voor de thema's hitte, droogte, wateroverlast en overstromingen. Heuvelman licht toe: 'Op plaatsen waar droogte optreedt, wil je het liefste meer waterpartijen aanleggen, inclusief extra openbaar groen. Of die ruimte ook daadwerkelijk beschikbaar is én er voorstanders zijn om die openbare ruimte op die manier te herinrichten, is vaak een ander verhaal. Als het hard regent, willen we in ieder geval voorkomen dat water woningen binnenstroomt en er dusdanig veel water op straat staat dat de hulpdiensten er niet meer doorheen kunnen. Op die hotspots focussen wij ons.'
'We zijn in ieder geval blij dat er nu veel meer aandacht is voor wateroverlast. Mensen begrijpen dat je hiervoor ruimte wilt maken', vindt Wagelaar. 'Ik denk dat water sturender gaat zijn voor de ruimtelijke inrichting. Dat is op het Deltacongres ook gezegd. Daar is geen ontkomen aan.'
Kieboom ten slotte, concludeert: 'Dat is het belangrijkste, dat iedereen het in de oren knoopt: hoe meer water we in de ondergrond kunnen krijgen, hoe beter.'
NK Tegelwippen
Welke Nederlandse gemeente weet de meeste tegels te vervangen door klimaatvriendelijke(re) alternatieven? In 2021 wisten Rucphen en Den Haag respectievelijk de Gouden Tegel en de Gouden Schep in de wacht te slepen. Doet uw gemeente al mee aan het NK Tegelwippen? Bekijk de voorwaarden en spelregels voor deelname.
Voor het vergroenen van tuinen kunnen burgers inspiratie vinden op Huisje Boompje Beter.
Meer Nieuws in Perspectief
Andere Nieuws in Perspectief-artikelen lezen? Ga dan naar de overzichtspagina van Nieuws in Perspectief.
Fotoverantwoording
- Openingsbeeld: Vlaardingen 2022, hoogwater tijdens storm Corrie; Mediatheek Rijksoverheid; fotograaf: Tineke Dijkstra
- Afbeelding Kerkweg Driebruggen; gemeente Bodegraven-Reeuwijk; fotograaf: W. de Boevère
- Afbeelding ondergelopen Prinsessentunnel Enschede; copyright: gemeente Enschede
- Afbeeldingen drieluik Enschede; copyright: gemeente Enschede