Ons land krijgt steeds meer te maken met droge periodes, gevolgd door extreme wateroverlast. Veel gemeenten in Nederland stellen zich de vraag hoe daarmee om te gaan. Waar zien zij kansen en waar obstakels? Nieuws in Perspectief sprak met de gemeenten Bodegraven-Reeuwijk, Loon op Zand en Enschede over hun aanpak, in 2 delen. Dit eerste deel: de droogteproblematiek. 'Er is geen ontkomen aan.'
Klimaatadaptatie is een urgent thema voor gemeenten. Een directe, persoonlijke ervaring blijkt vaak nodig om het op de agenda te krijgen. 'In 2010 kregen wij in Enschede een bui die theoretisch gezien eens in de paar 100 jaar zou vallen', vertelt Koen Wagelaar, ontwerper waterhuishouding. In verschillende wijken stonden de auto's tot de assen in het water. 'Dat is het moment geweest dat wij anders over klimaatverandering zijn gaan nadenken. En, eerlijk is eerlijk, ikzelf had me daarvoor ook nooit zo gerealiseerd dat Enschede zo kwetsbaar is.'
'In 2014 viel in de gemeente Loon op Zand 130 mm water op 1 dag. Stond heel de gemeente blank', weet Michael Kieboom, integraal beleidsadviseur afval, water en riolering. 'Ik ben in eerste instantie aangenomen om een hemelwatervisie te schrijven. Maar al snel ging het ook over droogte, hittestress – alles wat hierbij komt kijken.'
De gemeente Bodegraven-Reeuwijk had in 2018 zelfs een keer te maken met 170 mm regen op 1 dag, dat zijn 17 volle emmers water per vierkante meter. 'Dus toen het Deltaprogramma een groot landelijk thema werd, zat deze bui direct in mijn hoofd', aldus Ferry Heuvelman, beheerder (afval)water. 'De opgave om Nederland in 2050 klimaatrobuust te hebben ingericht is een zware taak die op veel schouders rust.'
Risico = kans x gevolg
'We doen droogte ook al wat langer.' Dat zegt Rik Meijer, beleidsadviseur bij de gemeente Enschede. 'We hebben bijvoorbeeld meegedaan aan Zoetwatervoorziening Oost-Nederland (ZON), om beter te kunnen omgaan met watertekorten.'
Bodegraven-Reeuwijk startte in 2019 met een analyse. 'We lieten stresstesten uitvoeren over overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte, samen met waterschappen, LTO, woningbouwverenigingen en GGD. Daarna hebben we dit verankerd in beleid', vertelt Heuvelman. Ook in Enschede werken ze soortgelijk. Koen Wagelaar: 'Sinds 7 jaar beheren we risicogestuurd. We kijken naar effecten, kosten die eventueel met bepaalde schades gemoeid zijn, klachten en de effecten daarvan. We maken afspraken wat we daarin wel en niet acceptabel vinden.'
Hoogteverschillen en veenrot
Uitdagingen zijn er volop. Voor Loon op Zand en Enschede zijn dat de hoogteverschillen binnen de gemeente; Bodegraven-Reeuwijk ligt onder NAP. En dan zijn er nog factoren als wisselende bodemsamenstellingen en grondwaterstanden. Wagelaar (Enschede): 'Als het droog is kan het 2 meter onder het maaiveld staan, waar het in de winter tot aan het maaiveld staat. Daarom hebben we een systeem dat in de natte periodes draineert, en als het droog is juist infiltreert.'
Bodegraven-Reeuwijk ligt op meters dikke lagen veen. 'Zodra veen droog komt te staan, gaat dat oxideren, rotten en klinkt het sterker in', weet Heuvelman. 'Als we het veen nat kunnen houden, is die extra inklinking door droogte er niet.' De gemeente deed mee aan het project Lange Ruige Weide. 'Er is in de hele polder onderwaterdrainage aangelegd om die weilanden te blijven voeden tijdens droogte en het water te kunnen afvoeren in natte periodes.'
Het grootste probleem? Mensen denken er te makkelijk over
Ondiepe oplossingen
Iedereen overtuigen is ook belangrijk. 'Mensen denken er soms heel makkelijk over', stelt Kieboom. 'Dat is eigenlijk het grootste probleem. Voor inwoners, maar ook de politiek. "Het is droog, zorg dat er meer water komt. Graaf vijvers." Leuk en aardig… op dat moment. Maar neem de zomer van 2020: 8 weken 30+, met uitschieters naar 40 graden. Dan verdampt alles hè, dan heb je er niks aan. Je moet proberen het water te infiltreren in de bodem. Bijvoorbeeld met wadi's of andere ondiepe oplossingen.'
Kettingbeding
Gemeenten proberen klimaatadaptatie steeds meer te integreren in bestaande en nieuwe projecten. Ook in Enschede, constateert Wagelaar: 'Dat je overal in de openbare ruimte nadenkt wat je kunt doen. Dakafwatering afkoppelen van de riolering deden we al, maar nu kijken we ook of we dat dakwater daar in de buurt kunnen vasthouden met het oog op de droogte en/of hittestress.'
Ook in Bodegraven-Reeuwijk is dat steeds gebruikelijker. 'Wij proberen bij projectontwikkelaars aan te haken met vragen over leefbaarheid', zegt Heuvelman. 'We hebben het convenant Klimaatadaptief Bouwen ondertekend. Dat je een bepaald aantal millimeters regen op je eigen grond moet bergen of infiltreren. Of dat een gevel minder warmteabsorberend is.' Een ander voorbeeld is een nieuwbouwproject. 'In het koopcontract staat dat maximaal 50 procent van de tuinen verhard mag zijn, met een kettingbeding bij verkoop. Dus die tuinen blijven groen.'
Meijer: 'Als we in de openbare ruimte aan de slag gaan, willen we dat er minder stenen komen, meer groen en meer waterberging. Púnt. Ook al was dat niet de doelstelling van het project.'
In Loon op Zand pakken ze het iets anders aan. 'Overal waar wij riolering vervangen of wegwerkzaamheden verrichten koppelen we de straat af, infiltreren we het water direct of brengen we het naar een andere infiltratieplek. Daarnaast werken we met de Regionale Energie- en Klimaatstrategie. Rond natuurgebied Huis ter Heide staan bijvoorbeeld veel naaldbomen die we kunnen omturnen tot loofbomen. Naaldbomen houden geen vocht vast, ze nemen enkel wat vocht op voor zichzelf. Maar loofbomen zuigen water op in grootprojectie. En we kijken waar we extra bos kunnen creëren, zoals een geboortebos', somt Kieboom op.
Als we in de openbare ruimte aan de slag gaan, willen we dat er minder stenen komen, meer groen en meer waterberging. Púnt.
‘Als het hier regent, heb je een mooi zwembad in de achtertuin!’
Veel tuinen in Nederland zijn volledig verterrast. Een doorn in het oog van experts. BoerBetonBeweging verzamelt op ludieke wijze foto's van Nederlandse tuinen vol tegels, beton en kunstgras op twitter.com/onderhoudsarmoe.
Zoeken naar het goede haakje
Om de maatregelen beter in kaart te brengen, maakt Bodegraven-Reeuwijk zogeheten gebiedspaspoorten. 'Ze bevatten basisdata van onze gemeente per wijk', legt Heuvelman uit. 'Collega's van Projectontwikkeling, Gemeentewerken en Bestemmingsplannen kunnen met één blik zien hoe het met het klimaat zit. Hoeveel bomen per woning? Hoeveel groen per inwoner? Hoe oud is het riool? Je moet verder kijken dan je neus lang is. Steeds meer collega’s snappen dat. Ze komen zelfs naar ons toe: Ik heb een plannetje, kunnen jullie meedenken?'
'Soms vallen dingen ook net op de goede plek', merkt Wagelaar op. 'Wij waren bezig met Beekherstel en collega’s met een plan voor de toekomst van het Volkspark. Dan zit je bij elkaar aan tafel: kunnen we investeren en tegelijkertijd de kwaliteit en klimaatbestendigheid verbeteren?'
Rik Meijer vult aan: 'Je bent altijd op zoek naar het goede haakje om mensen mee te krijgen. 
Dat hoeft in eerste instantie helemaal niet klimaatadaptatie te zijn. Wat voor de één hoofddoel is, kan voor de ander bijvangst zijn, of andersom.'
Toch blijft klimaatadaptatie iets waar sommige inwoners soms moeilijk doorheen kunnen kijken. Heuvelman: 'We snappen het ook wel. Neem een starterswoning met een tuin van 20 vierkante meter. Als je daar een tuinset wilt neerzetten, is maximaal 50 procent tegels misschien niet haalbaar. Het is vaak maatwerk.’ Wagelaar: ‘Wat nu echt anders is dan voorheen, dat we klimaatdialogen voeren met allerlei belanghebbenden. We nodigen bijvoorbeeld de buurt uit. Waarom doen wij bepaalde dingen? Wat kunt u zelf doen? Dat er subsidies voor zijn. Daar zijn we echt actief mee.'
Simpel temperatuurtestje
Om het kwartje te laten vallen, zijn niet altijd lijvige rapporten of ronkend voorlichtingsmateriaal nodig. Huis-tuin-en-keukenapparatuur is soms voldoende. Meijer (Enschede): 'Koen kwam met een simpel digitaal thermometertje. Boven verharding, of in de schaduw in het groen, scheelde bijna 20 graden. Toch, Koen?' Wagelaar: 'Jazeker! Gewoon in je eigen achtertuin… onvoorstelbaar. Dat maakt het gemakkelijker om collega's te vragen of het wel nodig is overal te verharden.'
Meijer vult aan: '…en als je een gesprek met bewoners hebt, kun je natuurlijk hetzelfde doen.' Heuvelman (Bodegraven) beaamt dit. 'Als iets herkenbaar is, zijn mensen sneller tot iets bereid. Zo werkt dat.'
Animatie
Voorlichting aan inwoners is intensief. Daarom besloot de gemeente Enschede er een klimaatadaptatie-communicatiespecialist voor aan te stellen. Een van de vruchten hiervan is de animatiefilm Op naar een GroenBlauw Enschede, die in enkele minuten de klimaatadaptatiestrategie van Enschede uitlegt.
30 jaar vooruitkijken
Volgens Heuvelman blijft het kostenplaatje een spagaat voor zowel gemeenten als ontwikkelaars. 'Wat is financieel wel haalbaar, wat niet? Dat is altijd balanceren. Daar moet je een goede middenweg in vinden. Als we nu iets aanleggen of ophogen, doen we dat voor minstens 30 jaar, voorbij de klimaathorizon van 2050. Als we het nu doen, moeten we het ook goed doen. We moeten dan ook verder kijken dan alleen de aanlegkosten. Beheerkosten worden vaak op de tekentafel gemaakt.'
Kieboom signaleert dat ook: 'Ik denk dat verdroging in het buitengebied voor agrariërs een groot probleem gaat worden. Afgelopen jaren is bij ons het grondwaterpeil 10, 15 centimeter weggezakt. Dat merk je. Daarom zou ik het liefst alle naaldbomen vervangen door loofbomen. Wat zullen mensen wel niet denken, bossen kappen? Maar als je niet begint, gebeurt er niks.'
Meijer, ten slotte: 'De opgave om klimaatadaptief te zijn, is urgent. De temperatuur stijgt, woestijngebieden breiden waarschijnlijk uit, het klimaat van Zuid-Frankrijk gaat naar het noorden. Kortom, er is geen ontkomen aan.'
Nederland Droogteland
In het boek Nederland Droogteland neemt wetenschapsjournalist René Didde de lezer mee langs droge beken en dorre landschappen. Hoe staat ons land ervoor? Het bevat veel treffende voorbeelden van droogte én wateroverlast. 'Een verontrustend boek', schreef het Friesch Dagblad.
Het hoofd boven water houden bij zware regenval
In september 2022 verscheen het 2e deel van dit tweeluik over klimaatadaptatie: Het hoofd boven water houden bij zware regenval. Dit artikel gaat in op die andere kant van de klimaatadaptatie-medaille: wateroverlast. Wat zijn de ervaringen? Hoe hiermee om te gaan? Welke maatregelen en oplossingen zijn er?
Meer Nieuws in Perspectief
Andere Nieuws in Perspectief-artikelen lezen? Ga dan naar de overzichtspagina van Nieuws in Perspectief.
Fotoverantwoording
- Openingsbeeld: Nijmegen 2018. Via Mediatheek Rijksoverheid. Copyright: Flip Franssen
- Afbeeldingen wadi's: wadi Ruwenbos Enschede & wadi centrum Enschede. Copyright: gemeente Enschede
- Afbeelding animatie: schermafbeelding animatiefilm GroenBlauw Enschede
- Afbeelding bestrating: herinrichting Kruidenbuurt Tilburg. Via Mediatheek Rijksoverheid, ministerie Infrastructuur en Waterstaat
- Afbeelding Haagse tuin met tegels en kunstgras, Randy Bloks
- Collage afbeeldingen temperatuurmeter: gemeente Enschede, fotograaf Koen Wagelaar
- Omslag boek Nederland Droogteland