Gedragswetenschap waardevolle toevoeging voor omgevingsdiensten

Een aantal omgevingsdiensten heeft al gedragsdeskundigen of gedragsontwerpers in dienst. Of ze laten medewerkers een opleiding volgen tot gedragsveranderaar. Zij zetten gedragsinzichten in om naleefgedrag onder bedrijven te verbeteren, of dragen soms bij aan interne veranderprojecten. Deze gedragsdeskundigen- en veranderaars vormen samen het Kennisnetwerk Gedrag. Na enkele succesvolle gedragsprojecten besloten ze hun kennis te bundelen in 2 praktische boeken:

• Inzicht, een procesboek over hoe je een goed gedragsproject opzet
• Impact, een werkboek vol concrete werkvormen

Stap voor stap nemen de boeken de lezer mee: van interviews en klantreizen tot prototypetesten en effectmeting.

Twee van deze gedragswetenschappers werken bij DCMR Milieudienst Rijnmond. Dr. Niek Hoogervorst (45) is sociaal organisatiepsycholoog, gepromoveerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. 'Het idee voor de boeken ontstond nadat we in 2023 alle toezichthouders in Nederland hadden opgeroepen veelvoorkomende overtredingen te melden, met de verkiezing voor 'Het beste probleem van Nederland'. Op nummer 1 eindigde het niet isoleren van leidingen en appendages, dat zijn kranen en afsluiters', vertelt Hoogervorst.

Al sinds 1993 is het wettelijk verplicht om energiebesparende maatregelen te nemen als die een terugverdientijd van 5 jaar of minder hebben. Isolatie van leidingen en appendages is een maatregel die zich relatief snel terugverdient. 'Toch blijkt dat veel bedrijven dit niet op orde hebben', vertelt sociaal psycholoog Katie Treuren Msc (29). Ze ging met ondernemers in gesprek om te achterhalen wat ze motiveert én tegenhoudt. 'Uit de interviews haalden wij heel waardevolle inzichten. Soms weten ondernemers niet precies wat wel en niet geïsoleerd hoeft te worden, of zijn ze bang dat dit schade kan opleveren aan de leidingen. Of dat ze na het isoleren nergens meer bij kunnen. Deze drempels zijn voor ons juist aanknopingspunten om onze interventie op te baseren.'

Op basis van deze gesprekken ontwikkelden de gedragsdeskundigen een folder met een eenvoudig stappenplan en foto's, plus begeleidende brief. Ze creëerden urgentie door een duidelijke deadline op te nemen. Er werden geen expliciete consequenties genoemd. Wel werd duidelijk gemaakt dat de ondernemer op het moment van ontvangst al verplicht was de maatregel te hebben genomen. Na testen en verbeteren van de folder en brief werden deze verstuurd. Via een QR-code konden ondernemers doorgeven of ze actie hadden ondernomen. Daarna volgde een herinnering per e-mail.

Het resultaat: driekwart van de 94 ondernemers gaf binnen de looptijd van dit project aan hun leidingen en appendages te hebben geïsoleerd. 'In de wereld van vergunningverlening, toezicht en handhaving, en binnen de gedragspsychologie, is dit een geweldig resultaat', zegt Hoogervorst.

Ondernemers willen meestal wel aan de regels voldoen, maar lopen vast zodra iets complex, onduidelijk of tijdrovend wordt. Hoogervorst: 'Wij kijken vanuit hun perspectief: drukke agenda's, beperkte capaciteit, soms ook beperkte kennis. Dan is niet isoleren eigenlijk best logisch. Psycho-logisch inderdaad. Wanneer je dat begrijpt, kun je gericht knoppen vinden om aan te draaien om het gedrag te veranderen.'

'Gedrag is zoveel meer dan kennis', benadrukt Hoogervorst. 'Iedereen weet dat je gezond moet eten en genoeg moet bewegen. Maar toch doet lang niet iedereen dit dagelijks. Waarom niet? Dat zit 'm vaak in andere dingen. Zoals gewoontes, wat de mensen om je heen doen en eten, en wat er eenvoudig beschikbaar is. De boeken die we ontwikkeld hebben zijn een middel om gedrag te analyseren en een gerichte interventie te doen.'

Daarnaast is het belangrijk om de toezichthouders zelf in te schakelen, vindt Treuren: 'Zij kennen de bedrijven, ondernemers en knelpunten. Hun expertise maakt de interventies beter, en ze vinden het vaak ook nog leuk om in zo'n project mee te draaien.' Zij benadrukt dat dit het toezicht niet vervangt. 'Het is een aanvulling. Het gemeenschappelijke doel is minder overtredingen van milieuregels en tijdwinst voor toezichthouders. Efficiënt en effectief toezicht.'

'We zijn op een missie: dat alle 28 omgevings­diensten met gedrag aan de slag gaan en dat ze het toepassen van gedragsinzichten niet als iets alternatiefs of voor erbij zien, maar dat het een vast onderdeel wordt van hun gereedschapskist', zegt Treuren. 'Zover is het nog niet. We werken nauw samen met Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied en IJsselland. De Omgevingsdienst Midden-Holland heeft een volwaardig team en we hebben ook contact met de Omgevingsdiensten de Vallei, Twente en Zuid-Holland Zuid. Maar we willen dat er veel meer omgevingsdiensten aansluiten. Daarom hebben we deze boeken samengesteld. We willen de drempel om aan te sluiten verlagen en zorgen dat we dezelfde taal en werkwijze hanteren.'

Het gedragsnetwerk heeft verschillende nieuwe projecten op stapel staan. Bijvoorbeeld rond het correct melden van bodemactiviteiten en afvalregistratie. Sommige andere diensten die zijn aangesloten zijn weer bezig met indirecte lozingen. In andere delen van Nederland constateren toezichthouders veel overtredingen bij luchtwassers, wat zich mogelijk leent voor een gedragsinterventie, zodat veehouders beter naar hun luchtwassers omkijken.

• Openingsfoto en slotfoto: reportagebeelden van een DCMR-inspectie bij Alco Energy Rotterdam, copyright DCMR, fotograaf Mladen Pikulc.
• Foto geïnterviewden die de boeken tonen: copyright Stefan Boerboom, redacteur bij het Informatiepunt Leefomgeving (IPLO), Rijkswaterstaat.
• Foto aanbrengen isolatiematten rond buizen en appendages: met dank aan – en toestemming van – Rutger van Dijk van InsulSafe.