Vernieuwing VTH-stelsel: veel positieve tendensen, maar nu nog resultaat in de uitvoering

In grote lijnen is programmadirecteur Magdeleen Sturm tevreden. 'We zitten in de fase van afronding, oplevering en borging', ziet ze. 'Voordat ik de resultaten benoem, vind ik het belangrijk aan te geven dat we gedurende de looptijd van het programma steeds voor ogen hebben gehouden dat het VTH-stelsel veel meer omvat dan de omgevingsdiensten. Het Openbaar Ministerie en de politie spelen een belangrijke rol, en ook Rijkswaterstaat, waterschappen en de Inspectie Leefomgeving en Transport, naast natuurlijk gemeenten en provincies. Iedereen heeft een eigen rol en de mate van samenwerking bepaalt de mate van succes en verhoging van de omgevingskwaliteit. Dus samen kom je echt verder. We hebben met elkaar een aantal mooie resultaten opgeleverd, bijvoorbeeld de Handreiking regionale beleidscyclus, compleet met risicomodel, een compleet herziene set van kwaliteitscriteria en afspraken over uniforme mandatering. Nu gaat het erom al die producten in samenhang te gaan gebruiken en door te ontwikkelen.'

Sturm constateert dat de opdeling in pijlers heel goed is geweest. 'Die waren de kapstok. Ik loop 
ze graag langs. Toch laat het programma ook zien hoe alles samenhangt. Bijvoorbeeld dat de kwaliteitscriteria van pijler 1 eisen stellen aan opleiding, die wordt georganiseerd door de ODNL Academie (pijler 4) en dat de samenwerking tussen bestuursrecht en strafrecht (pijler 2) is geborgd in de regionale beleidscyclus (pijler 5). Dat het digitaal stelsel (informatievoorziening van pijler 3) de onderlegger is voor het hele VTH-stelsel. Of dat, om te kunnen bijdragen aan en profiteren van de kennisinfrastructuur van pijler 4, je robuust moet zijn, zie pijler 1.' Waarvan akte.

Over de eerste pijler (Robuuste omgevingsdiensten) heeft Sturm nog wel zorgen. Kwalitatief goed draaiende omgevingsdiensten zijn robuust: ze hebben hun financiering langjarig op orde en genoeg expertise en menskracht om diverse issues – van Aanpak milieucriminaliteit tot Zeer Zorgwekkende Stoffen – te kunnen oppakken. Daaruit volgt dat een omgevingsdienst een zekere omvang moet hebben. Ergo: schaalvergroting, minder omgevingsdiensten dan de huidige 28. 'De animo daarvoor bij de besturen – gemeenten en provincies – lijkt nog niet groot. Alleen de besturen van de Utrechtse omgevingsdiensten kiezen vanuit een stevige inhoudelijke ambitie wel voor samengaan. Ik vind dat jammer, ook omdat het samen ontwikkelen van het stelsel meer vaart zal krijgen als omgevingsdiensten meer vergelijkbaar zijn qua schaal en slagkracht.'

Minder fragmentatie bereik je ook door een uniforme financieringssystematiek. 'Die is gekoppeld aan een goed ingerichte regionale beleidscyclus die in pijler 5 is ontwikkeld.' Evenals een handreiking hoe je de adviesrol van een omgevingsdienst het beste kunt invullen. 'Dat gaat over de hele ruimtelijke opgave en de milieuconsequenties ervan.'

'Op het moment dat het strafrecht grotendeels afwezig is in het milieurecht, leg je te veel neer bij het bestuursrecht', constateert Sturm. 'De Landelijke Handhavingsstrategie Omgevingsrecht (LHSO) helpt om goed die afweging te maken.' Privaatrecht speelt een toenemende rol. 'Denk aan accountants om via de bedrijfsboekhouding na te gaan hoe bedrijven aan hun winst komen. Bijvoorbeeld of ze niet afval op een ongeoorloofde manier hebben verwerkt en daardoor minder kosten maken.'

Problematisch is de capaciteit en daarmee de inzet van de politie en het Openbaar Ministerie. 'Er is 400 fte voor bedacht, maar die loopt snel weg richting andere taken. Toch zetten we stappen, bijvoorbeeld doordat we regionale netwerksessies houden, waar ook het Openbaar Ministerie aan deelneemt. We gebruiken dit om de LHSO toe te lichten, maar ook om de regionale netwerken weer goed op te bouwen. Ik zie een goede opkomst; het voorziet echt in een behoefte.'

Pijler 3 heeft de conclusie opgeleverd dat de informatievoorziening te versnipperd is. 'Je zou denken dat de Omgevingswet voor verbetering heeft gezorgd, met rijksregels over milieubelastende activiteiten', zegt Sturm. 'Dat is ook zo, maar gemeenten kunnen ook eigen milieunormen in hun omgevingsplan opnemen. Een berucht voorbeeld: wat op de ene plek elektriciteitshuisje heet, heet elders transformatorhuisje. Onhandig, nu we overal de transportcapaciteit van elektriciteit willen uitbreiden. Daar willen we een register voor, een digitaal MBA-register.'

Inspectieview is een systeem voor toezichthouders dat informeert en signaleert. 'De deelname stijgt stevig, maar het verschilt enorm hoeveel er gebruik van wordt gemaakt, en het vastleggen van data gebeurt nog niet uniform. Het ministerie van IenW is van plan wettelijk vast te leggen dát je Inspectieview moet gebruiken, het zou mooi zijn als er ook bindende afspraken komen over hoe.' Nu is al wel besloten om 5 verbeteringen door te voeren die Inspectieview gebruikersvriendelijker maken en de datakwaliteit verbeteren. Er komt een plan voor nog eens 30 verbeteringen.

Het zou in Nederland niet uit moeten maken waar je agrarische bedrijf staat. Maar in de praktijk is dat wel zo, want de ene omgevingsdienst heeft meer expertise over luchtwassers in huis dan de andere (zie het artikel Kennis luchtwassers en capaciteit omgevingsdiensten móéten omhoog). En dat geldt ook voor het herkennen van ZZS. Of het toezicht op indirecte lozingen Klik hier voor uitleg over dit begrip (opent in popup). 'In het programma zijn we bezig de kennisinfrastructuur te verbeteren om meer waarde te kunnen toevoegen aan de omgeving en veiligheid. Veel kennis is er al, en het gaat erom dat kennis gaat stromen. De omgevingsdiensten trekken in Omgevingsdienst NL die kar. Daarvoor gaan ze ook in gesprek met het IPLO, omdat dat zo'n goede toegang is.' Daarnaast noemt Sturm de ODNL Academie. 'Die was er al, maar wordt nu landelijk de plek voor alle opleidingen.' Verder loopt er een succesvolle naamsbekendheids­campagne om meer mensen te interesseren voor werken bij de omgevingsdiensten.'

De omgevingsdiensten zijn uitvoeringsdiensten namens het bevoegd gezag, gemeente of provincie. Het bevoegd gezag draagt zaken over in mandaat, maar blijft te allen tijde zelf verantwoordelijk voor de kwaliteit van de uitvoering. 'Het bleek dat er 250 verschillende mandaatafspraken zijn. Bijvoorbeeld: jullie mogen alles doen, behalve dwangsommen innen. Of: toezicht en handhaving mag wel, vergunningverlening niet. Zo kun je niet werken. Er is nu een landelijk format, een uniform mandaat, zowel voor het basistakenpakket als de plustaken. Het is de bedoeling dat alle regio’s dat mandaat de komende tijd gaan vaststellen. Daar krijgen ze overigens ondersteuning bij. Als ze dat willen.'

Regio's in Nederland kampen met verschillende milieukwesties. 'Neem nurdles, ofwel zeemeerminnentranen, plastic korreltjes die eruitzien als visseneitjes, een enorm probleem op de Zeeuwse oevers. In de bollenstreek in Noord-Holland is er een overmaat aan bestrijdingsmiddelen, wat een slechte invloed heeft op de water- en bodemkwaliteit. Beide problemen vereisen een andere expertise en aanpak.' Het format voor een goede regionale beleidscyclus is de BIG-8. 'Als je dit goed inricht, krijg je de regionale prioriteiten in beeld voor alle uitvoerende partijen, op basis van een goede risicoanalyse.' Om regionale speerpunten te bepalen, kunnen omgevingsdiensten ook gebruikmaken van de thematische en signalerende onderzoeken van de Inspectie Leefomgeving en Transport.

Tot eind 2024 loopt een cyclus waarbij alle omgevingsdiensten elkaar onderling visiteren. 'Dat is professioneel opgezet en succesvol, met rapporten en verbeterplannen die openbaar zijn', zegt Sturm. En er loopt een pilot over horizontale verantwoording afleggen aan gemeenteraden en Provinciale Staten. Nog te vaak is er weinig belangstelling, en gaat het alleen over de kosten. 'De kwaliteit en het resultaat van het werk dat de omgevingsdiensten doen voor de leefomgeving is belangrijker dan alleen het financiële plaatje. Dat moeten we nog veel beter laten zien.'

De Staat van VTH is een instrument dat zichtbaar maakt welke resultaten het VTH-stelsel boekt; hoe het VTH-stelsel ervoor staat. 'Dit maakt het mogelijk om bij te sturen op landelijk en regionaal niveau.'

• Nieuws in Perspectief-artikel (april 2023): 'Omgevingsdiensten moeten hun werk kunnen doen'.
• Nieuws in Perspectief-artikel (september 2023): Naar een optimale samenwerking tussen gemeente en omgevingsdienst.

• Openingsbeeld: Container-inspectie ILT op de Maasvlakte in Rotterdam. Mediatheek Rijksoverheid, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), fotograaf: Paul Voorham.
• Foto methylacrylaat: Mediatheek Rijksoverheid, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), fotograaf: Tineke Dijkstra.
• Foto mensen in gele beschermende pakken: ILT Monsternameteam. Reportagefoto Apeldoorn. Mediatheek Rijksoverheid, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), fotograaf: Jeroen Poortvliet.
• Arbeidsmarktcampagnebeeld: werkenbijdeomgevingsdiensten.nl
• Foto plastic nurdles: van de pagina Plastic pellet pollution op wikipedia.org. This file is licensed under the Creative Commons Attribution 2.0 Generic license. Author: gentlemanrook.